Malipo ya uzeeni ('super') ni pesa zinazohifadhiwa kwa ajili ya 'kustaafu' kwako, unapokuwa mkubwa na umeacha kufanya kazi. Mwajiri wako lazima aweke pesa kwenye mfuko wa akiba ya uzeeni (super) kwa ajili yako. Pesa katika mfuko wako wa super ni mali yako, si mwajiri wako au serikali.
Malipo ya uzeeni (super) ni nini
Malipo ya uzeeni ni pesa unazoweka akiba unapostaafu.
Mwajiri wako lazima akulipe pesa nyingi sana kwenye akaunti, pamoja na malipo yako. Kiasi kitaonyeshwa kwenye nakala ya malipo (payslip) yako.
Unakuwa malipo zaidi ya uzeeni unapofanya kazi kwa muda wote, kwa muda mchache au kwa muda wa kubadilika. Ikiwa una umri wa chini ya miaka 18, unapata malipo ya uzeeni unapofanya kazi zaidi ya saa 30 kwa wiki.
Ikiwa unaweza kumudu, unaweza pia kuongeza kwa super yako mwenyewe. Au, ikiwa una kipato cha chini, unaweza kupata kiasi cha ziada kutoka kwa serikali.
Kwa maelezo zaidi kuhusu malipo ya uzeeni katika lugha yako, angalia tovuti ya Ofisi ya Kodi ya Australia (ATO).
Kuchagua mfuko wa malipo ya uzeeni
Unapoanza kazi, mwajiri wako atakupa 'fomu ya chaguo la kawaida'. Hii inaweka chaguo zako za mifuko ya pensheni.
Unaweza kuchagua mfuko wako wa pensheni. Ikiwa una mfuko wa super kutoka kwa kazi yako ya awali, unaweza kuendelea na huo. Au chagua mfuko tofauti.
Ikiwa huna mfuko huo tayari, pesa yako ya uzeeni italipwa kwenye mfuko uliopo tayari 'default' uliyochaguliwa na mwajiri wako. Mwajiri wako anahitajika kulipa malipo ya uzeeni kwenye mfuko yako angalau kila baada ya miezi 3.
Mifuko ya malipo yote hutoza ada. Ada ni kiasi cha dola au asilimia ya michango yako, au vyote mbili. Kwa ujumla, ada ya chini, ni bora zaidi.
Wakati unaweza kupata super yako
Unaweza kupata malipo yako ya uzeeni ukifika 'umri wa kuhifadhi'. Umri huu unategemea wakati ulipozaliwa. Ikiwa ulizaliwa kuanzia 1 Julai 1964, unaweza kupata malipo (super) yako kutoka umri wa miaka 60. Au ikiwa ulizaliwa kabla ya 1 Julai 1964, unaweza kupata super yako mapema.
Ikiwa unafikia umri wako wa kuhifadhi lakini haujastaafu, unaweza kupata sehemu ya malipo yako ya uzeeni kupitia mfuko wa pensheni.
Kupata malipo ya uzeeni mapema
Kuna sheria kali za kupata super yako mapema (kabla ya umri wa kustahili), na adhabu kali zinatolewa ikiwa utakiuka sheria.
Katika hali zingine, unaweza kupata pensheni mapema.
Kwa mfano, ikiwa una hali ya kiafya na hauwezi kufanya kazi au unahitaji kupunguza saa zako za kazi. Au huwezi kukidhi gharama zako za maisha na umekuwa ukipata pesa ya Centrelink kwa wiki 26 (kama miezi 6). Au una ugonjwa mbaya au jeraha.
Ikiwa unahitaji kupata super yako kwa sababu yoyote kati ya hizi, mshauri wa pesa anaweza kukusaidia.
Jihadharini na tapeli kubwa
Mtapeli anaweza kutoa usaidizi kupata pesa zako mapema au kuhamishia kwenye mfuko mwingine. Jihadharini, anaweza kuwa anajaribu kuiba pesa zako.
Ili kuepuka utapeli, wasiliana na mfuko wako wa uzeeni kabla ya kuchukua hatua.
Tazama:
- barua pepe zinazokuuliza ubonyeze kiungo (link) au kupakua programu
- maombi ya maelezo ya kuingia kwenye akaunti ya mfuko wako wa super au akaunti yoyote ya kibinafsi
- mtu anayesema anaweza kukusaidia 'kudhibiti super yako' kwa kufungua mfuko wa super unaosimamiwa na wewe mwenyewe
- matoleo yoyote ya kukusaidia kupata super mapema
Ikiwa unafikiri kuwa mtapeli anajaribu kupata super yako, ripoti kwa ATO kwa 13 10 20.
Pata usaidizi ikiwa unahitaji
Kuna msaada wa bure unaopatikana, ikiwa unahitaji:
- Kwa usaidizi katika lugha yako, pigia simu kwa huduma ya utafsiri na ukalimani TIS National kwa 131 450. Watapata mkalimani wa kupigia simu huduma unayohitaji usaidizi nayo.
- Kwa usaidizi wa kutatua masuala ya pesa, piga simu bila malipo Nambari ya Msaada ya Deni la Taifa kwa 1800 007 007. Nambari hii ya msaada inafunguliwa Jumatatu hadi Ijumaa, saa 3.30 asubuhi (9:30am) hadi 10.30 jioni (4:30pm).